Veliki broj Ilijinih slika ima za temu ptice, ali nisu sve slike na kojima je naslikana predstava ptice svrstane u istoimeni ciklus. Ovom izložbom vas upoznajemo sa 56 slika iz ciklusa PTICE koje se nalaze pod krovom našeg muzeja. Ovaj ciklus je, ujedno, drugi po brojnosti slika koje sadrži od svih ciklusa iz našeg muzeja.
Još od najstarijih vremena čovečanstva motivi iz životinjskog sveta se sreću na likovnim predstavama koje je stvarao čovek – setimo se bikova iz pećina Španije i Francuske, motiva flore i faune na podnim i zidnim mozaicima starog Rima… Priroda je oduvek bila fascinacija umetnika, u manjoj ili većoj meri. Kod većine umetnika postojala je težnja da što vernije prikažu pojedine životinje ( pa samim tim i ptice kao deo životinjskog sveta ) na svojim umetničkim delima, međutim to je nešto što se ni u kom slučaju nije moglo očekivati od slikara Ilije. Kao što se Ilijine figure ljudi najčešće moraju posmatrati kao alegorije, takav je slučaj i sa predstavama ptica. Evo šta o Ilijinim predstavama ptica kaže Vladimir Crnković, istoričar umetnosti i direktor Hrvatskog muzeja naivne umjetnosti : ,, Na isti se alegorijski način moraju odčitavati i mnoge ptice, koje autor učestalo prikazuje udvojene, dvoglave, četvoronožne i višekrilne, što nisu samo jednostavno sjedinjena bića, nego metafore viših moći i značenja ( DVOGLAVI PAUN I GOLUBICA, 1962. ). Krilatost naime ne svedoči samo o mogućnosti uzleta sa zemlje, nego i o transformaciji materijalnog u duhovno, drugim rečima, naznačuje sublimaciju. Ptica je od davnina simbol nebeskog, duhovnog, kao i duše, pa se može tumačiti i kao metafora oduhovljenja, preobražaja telesnog u spiritualno – što je jedna od najučestalijih preokupacija u Ilijinom delu. Umetnik pritom često sjedinjuje muško i žensko, u smislu androgina, što se može odčitavati kao težnja sjedinjenju i koegzistenciji racionalnog i čulnog, putenog i duhovnog, vanjskog i unutrašnjeg, u dubljem smislu nebeskog i zemaljskog, svetla i tame ( podsetimo na brojne slike pomračenja sunca ) , na kraju iznova – animusa i anime. Kod mnogih Ilijinih ptica česta su velika srca, koja nisu samo telesni organ, nego se radi i o metaforici – prvo u smislu simbolizacije duše…“ ( Vladimir Crnković, Ilija / Znakovi i simboli – Predgovor katalogu izložbe ; Ilija Bosilj – Zeichen und Symbole, Museum Charlotte Yander, Bönnigheim 10.9.2000 / 28.1.2001. ,Str. 7 – 15 )
Kao i na svim Ilijinim slikama i na slikama na kojima su predstave ptica figure su naprosto ,,nalepljene“ na neutralnu površinu. Među naslikanim pticama možemo pronaći prepoznatljive vrste – kokoš, goluba, sovu, pauna (ptica koja nije bila daleka egzotika za Šid – kažu da je jedan Ilijin komšija držao paunove, tako de se u ovom slučaju oni mogu klasifikovati kao familijarna vrsta ). Ilijine kokoši na slikama su češće ponosni petlovi, nego kokoške, a kad slika paunove, to su uvek ponosni mužjaci čije je repove predstavljao upečatljivim, jarkim bojama. Oni: ,,…oličavaju ambasadore: začarani prinčevi iz vremena srpskih kraljeva ili prenosioci poruka iz savršenog sveta Ilijade…“ ( SVET PO ILIJI, Jane Kalir ILIJA!, str.40 )
Pojedine ptice u hrišćanstvu predstavljaju određene simbole – paun je simbol besmrtnosti i znak večnog blaženstva; petao – amblem Hrista, kao što su orao i jagnje. On ističe njegov solarni simbolizam: svetlost i uskrsnuće. Petao najavljuje rađanje dana; kao Mesija, najavljuje dan koji zamenjuje noć. Zato se postavlja na vrhove crkvenih zvonika i tornjeva katedrala; golubica – simbol Svetog Duha: personifikuje ga u prikazima Trojstva. Ona je Duh božiji, koji lebdi nad vodama neodređene praiskonske materije. Bela golubica je simbol čistote, a prema Jevanđelju i simbol bezazlenosti. Nakon epizode Nojeve barke, golubica donosi maslinovu grančicu – mir i sklad. Golubica predstavlja i dušu pravednika. Upravo ove ptice je Ilija svrstao i u svoj ciklus slika sa biblijskom temama, kazujući nam na taj način da ih je na ovim slikama upravo i predstavljao kao simbole, a ne kao predstavnike faune na zemlji.
Pored prepoznatljivih vrsta, brojne su predstave ptica sa dve glave, sa čovečijim glavama, sa tri noge, dva srca … U kulturi zapadnog sveta srce je ujedno i telesni organ i simbol duše. Ono nije samo uslov života nego je i njegovo središte i to njegovim udvajanjem na slikama Ilija i naglašava.
Ilija je, pored ptica, slikao i druge životinje, ali su one svrstane u poseban ciklus,te nisu sada predmet našeg izlaganja. Spominjemo ih stoga što je slikanje životinja sigurno Iliji došlo prirodno jer je bio seljak i njihovo prisustvo na slikama odražava međusobnu povezanost ljudskog i životinjskog svetova. Iako je priroda bila Ilijino prirodno okruženje, evo šta on sam o tome govori: : ,, Pošto sam seljak , više puta bejah pitan da li volim prirodu i sve vidljivo. Istinu govoreći, ja nikad nisam o tome razmišljao, možda mi za to život nije dao vremena i priliku. Život je marama sa dva lica, i vrlo osobita. Rođen sam 1895. u Šidu. Detinjstvo i doba mladosti proveo sam velikim delom u šumama kao pastir, a preostali deo života kao seljak, do današnjeg dana. Govorili su mi da sam čitav jedan vek proveo u prirodi i da bi stoga trebalo da je volim, dok ja ne znam šta bi to trebalo da je priroda. Život je mnogo jači. Slikam od 1957. , onako kako znam i umem.,,
Ilijino stvaralaštvo se vrlo često klasifikuje kao ,,naivni ekspresionizam“ i to ne bez razloga. Naime, Ilija nam, poput ekspresionista, predočava na svojim slikama šta on misli, odnosno izražava ono iskonsko i primarno u čoveku, a ne oslikava postojeći svet koji ga okružuje. Nina Krstić, istoričar umetnosti i direktor Muzeja naivne i marginalne umetnosti Jagodina naivnu umetnost Srbije deli na određene stilsko-morfološke grupe i to po vrsti motiva, poreklu inspiracije i po stepenu odvajanja umetnika od realno datog . Po njoj, Ilija je predstavnik tri od pet ovih grupa. On je zavičajni fantast i simbolist, tvorac novih estetičkih načela i instiktivni neoprimitivista. Razlog ovakvoj klasifikaciji slikara Ilije leži u posebnoj fantastici ,, …koja ne izlazi sasvim iz domena realno opažajnog, već su irealni odnosi forme i sadržine,“ ( N. Krstić, NAIVNA UMETNOST U SRBIJI, str.28 ), u tome što Ilijina dela ,, …pokazuju izrazito visok stepen osobne stilizacije forme, jedinstvenu kolorističku orkestraciju, ekspresivne poteze….“ ( N. Krstić, NAIVNA UMETNOST U SRBIJI, str. 28 ). Za poslednju od ovih grupa N.Krstić kaže: ,, Tvorci su originalnih likovnih rešenja, jedinstvenih u vremenu i prostoru. Usled velike samosvojnosti njihova umetnost teško je čitljiva… U okviru naivne umetnosti Srbije instiktivni neoprimitivisti deluju izričitim inovacijama, vizionarstvom, modernim senzibilitetom. Svojim delima postavili su u okviru naivne umetnosti visoke kriterijume. Slojevitost njihovih dela, proročanskih, avangardnih, pokazuje da naivna umetnost Save Sekulića, Ilije Bašičevića – Bosilja, Emerika Feješa, Bogosava Živkovića, Milana Stanisavljevića jeste vrhunska umetnost.“ ( N.Krstić, NAIVNA UMETNOST U SRBIJI, str.30 )
Bez obzira na sve pokušaje da se Ilijino slikarstvo svrsta u neke okvire, ono što treba istaći je da je Ilijino slikarstvo autentično i jedinstveno na svetskoj sceni naivnih, marginalnih i art brut umetnika. U njemu kao takvom treba uživati, prepustiti mu se bez zadrške i dopustiti mu da nas prenese iz našeg materijalnog sveta u svet imaginarnog, na krilima Ilijinih ptica koje su pred vama.